Pedagogika waldorfska jako sprzyjająca dziecku metoda edukacji.
[Maria Świerczek - przewodnicząca Ogólnopolskiego Związku Wspierającego Pedagogikę Waldorfską w Polsce]

Wstęp
Różnorodność i bogactwo oferty edukacyjnej daje rodzicom możliwość wyboru szkół, a więc możliwość podjęcia świadomej decyzji dotyczącej nauczania i wychowania dziecka oraz aktywnego włączenia się w ten proces. Dla nauczycieli, będących twórcami tego bogactwa, współudział rodziców stanowić może potężne zaplecze i wsparcie w ich pracy. Obie strony mogą wtedy dobrze się uzupełniać, a wszystko to będzie miało niezwykle korzystny wpływ na dziecko, na jego rozwój i zdrowie.

Pedagogika waldorfska, która istnieje od 85 lat, a od 17 lat jest obecna także na polskim "rynku edukacyjnym" stanowi inspirujący, bogaty i sprawdzony poprzez wieloletnią praktykę i doświadczenie kierunek pedagogiczny. Warto go poznać głębiej, gdyż idee pedagogiczne Rudolfa Steinera, pomimo swego "wieku" stają się dzisiaj, w obliczu zagrożeń i trudności, na jakie narażone jest dzieciństwo i wiek młodzieńczy, coraz bardziej aktualne i godne poznania i stosowania.

Pedagogika, która ma swe podstawy w wiedzy o istocie dziecka i człowieka, o jego rozwoju we wszystkich obszarach, fizycznym, psychicznym i intelektualnym, wychodząca naprzeciw potrzebom w zależności od wieku i indywidualności dziecka jest odporna na przemijające mody, trendy i nowinki, bardzo niewskazane w procesie edukacji. Tutaj potrzeba wszechstronnego podejścia i dalekowzroczności, patrzenia z perspektywy całego życia człowieka, a nie tylko spektakularnych osiągnięć w danym momencie. O takim podejściu mówili między innymi wielcy pedagodzy jak Korczak, Piaget, Pestalozzi.

Pedagogika, a zdrowie

Nie jest łatwo być dzisiaj dzieckiem. Zwłaszcza małe dzieci narażone są szczególnie na niekorzystne wpływy otoczenia, mające swe źródła w tempie życia, nerwowości, nadmiernym hałasie, zanieczyszczeniu środowiska, braku swobodnego i naturalnego ruchu, rozpadzie rodzin, nieprawidłowym odżywianiu, technicyzacji życia i nadużywaniu mediów.
Zdrowie jest warunkiem koniecznym do harmonijnego rozwoju, dobrego i skutecznego uczenia się, więc pedagogika będzie musiała w coraz większym stopniu spełniać rolę środka uzdrawiającego, wyrównującego niedostatki i skrajności, leczącego z zaburzeń rozwojowych i chorób zwanych cywilizacyjnymi, takich jak trudności w uczeniu się, niedostosowanie społeczne, zaburzenia snu, mowy, motoryki i sensoryki. Przedszkola i szkoły muszą starać się przede wszystkim o to, aby te trudności nie potęgować, lecz im zapobiegać.

Założenia pedagogiki waldorfskiej

Pedagogika waldorfska wychodzi na przeciw dzieciom i młodzieży, aby "głód uczenia się i poznawania świata" obecny u dziecka w sposób naturalny był podsycany w sposób właściwy dla każdego okresu rozwojowego, a nie niszczący go. Treści nauczania, metodyka i dydaktyka, które wzmacniają wewnętrzne siły dziecka, dają mu poczucie zakorzenienia w świecie i radość z jego poznawania, ale także tworzenie odpowiedniego, pięknie i estetycznie ukształtowanego otoczenia, wykorzystującego naturalne uwarunkowania danego miejsca stanowią nieodzowne elementy procesu nauczania i wychowania w przedszkolu i szkole waldorfskiej.
Warto wymienić niektóre z założeń, leżących u podstaw procesu nauczania i wychowania w placówkach waldorfskich, od przedszkola do matury.

Po pierwsze, pedagogika waldorfska wychodzi z założenia, aby nie przyśpieszać, ani nie opóźniać rozwoju, ale wspierać i korzystać z tego, co w danym momencie pojawia się, jako siły woli, uczucia i myślenia, stojące do dyspozycji dziecka.
Rozwój istot żywych oraz człowieka nie przebiega w sposób liniowy, lecz dokonuje się skokowo, poprzez przekształcenia i metamorfozy, które przebiegają w pewnym napięciu pomiędzy biegunowymi tendencjami, na przykład wyciąganiem i wypełnianiem, rozprzestrzenianiem i kurczeniem, i tym podobne.

Małe dziecko pochłonięte jest przez procesy rośnięcia i stawania się oraz opanowywania swojego ciała w sposób najbardziej intensywny w całym życiu człowieka. Jest istotą zmysłową, całkowicie zorientowaną na świat, ale równocześnie przygotowuje się do zmiany kierunku. Poprzez intensywną motoryczną i zmysłową aktywność wykształcają się w jego mózgu coraz bardziej złożone struktury połączeń neuronowych, tworząc bazę dla myślenia i pojmowania w późniejszym okresie życia.
Kompetencje intelektualne, których oczekuje się od dziecka w wieku szkolnym, nie powstają na skutek intelektualnego treningu już w przedszkolu, tylko dzięki praktycznym działaniom i aktywności ruchowej. Umiejętności matematyczne przygotowuje się bawiąc się w tak zwane zabawy "paluszkowe", zabawy rytmiczne, robiąc na drutach i na szydełku, grając na instrumencie indywidualnie i w zespole.

Drugą ważną zasadą, którą kieruje się pedagogika waldorfska, jest dbanie o zdrowie organizmu fizycznego dziecka, poprzez unikanie zbyt wczesnego angażowania sił intelektualnych w procesie edukacji.
Zmiana orientacji z aktywności skierowanej na świat u małego dziecka ku działaniu do wnętrza w wieku młodzieńczym ma swe szczególne momenty, jakimi są gotowość szkolna i dojrzewanie. Gotowość szkolna oznacza, że dziecko dopiero teraz może wyobrażać sobie coś i dysponuje w sposób wolny pamięcią, która nie jest już związana z konkretnym miejscem (pamięć lokalna), jak to widzieliśmy u przedszkolaków, które nie potrafiły jeszcze abstrahować. Gotowość do rozpoczęcia nauki w szkole jest momentem, który można dowolnie przesuwać, bez wyrządzenia szkody zdrowiu dziecka, gdyż zabiera się siły kształtujące jeszcze organizm fizyczny dziecka i angażuje je w proces uczenia się.

Pierwsze lata szkoły są okresem, w którym dziecko żyje pomiędzy światem zewnętrznym, a światem wewnętrznym, więc lekcje nie mogą być jednostronnie intelektualne. Dziecko odczuwa głód poznawania świata, a z drugiej strony nie jest jeszcze do niego wewnętrznie zupełnie oddzielone. Potrzebuje obrazów, malowanych słowem imaginacji pobudzających wnętrze oraz wyostrzających fantazję i ostrość widzenia zagadek. Na płaszczyźnie cielesnej odpowiada temu intensywny proces strukturyzacji i kształtowania się płuc i serca, czyli obszaru rytmicznego w człowieku.

Do 12 roku życia należy pracować z dziećmi, apelując nie "do głowy”, ale opierając się na systemie rytmicznym, na uczuciach, bo jego główny organ, którym jest serce nigdy się nie męczy, w przeciwieństwie do głowy i kończyn.

Po trzecie, pedagogika waldorfska dba o zrównoważony rozwój, proponując w programie nauczania zajęcia artystyczne i praktyczne, a nie tylko intelektualne oraz stara się o przepojenie całego procesu kształcenia impulsem artystycznym i praktycznym. Uprawianie sztuki angażuje całego człowieka, a szczególnie jego wolę, sprawia, że człowiek rośnie, zdrowieje na ciele i na duszy i osiąga sukcesy.

Czwartą zasadę można ująć jako wspieranie zaufania dziecka we własne siły i możliwości, uczenie samodzielności i odpowiedzialności oraz zachowań społecznych. Wychowawca prowadzący klasę w okresie szkoły podstawowej, samodzielne projekty teatralne, regularne prezentacje uczniów na świętach szkoły, wspólne muzykowanie stanowią konkretną pomoc w tym zakresie.
Kolejnym ważnym warunkiem zdrowego podejścia w pedagogice waldorfskiej jest rytm, zapewniający higienę procesu nauczania i wychowania. Rytmiczny przebieg lekcji, dnia, tygodnia i roku przywraca siły, równowagę, daje poczucie pewności, radość z przypominania sobie podobnych wydarzeń z przeszłości i "przewidywalność" tego, co będzie. Rytm wdechu i wydechu, napięcia i rozluźnienia, pracy i świętowania towarzyszy wszelkim poczynaniom nauczycieli i wychowawców.

Niektóre aspekty praktyczne

Przedszkole

W okresie pierwszych siedmiu lat dominującą tendencją u dziecka jest kształtowanie i opanowanie własnego ciała. Poprzez ruch i aktywność zmysłów uzewnętrznia się jego wola i pęd do uczenia się. Poznanie i zrozumienie sił naśladowania stanowią dla wychowawcy klucz do przygotowywania się i organizowania zajęć w przedszkolu. Motywem przewodnim jest dawanie bogatych i różnorodnych wzorców i przykładów godnych naśladowania, ich rytmiczne powtarzanie oraz samowychowanie nauczyciela. "Świat jest dobry" - z takim "praodczuciem" przychodzi do nas małe dziecko i nie powinniśmy tego zbyt wcześnie zaburzać, lecz przeciwnie - wzmacniać, dając poczucie bezpieczeństwa.
Obchodzenie świąt dorocznych, rytmicznie powtarzające się zabawy i zajęcia artystyczne każdego dnia tygodnia, opowiadanie i inscenizowanie baśni na zakończenie każdego dnia - to tylko niektóre elementy przedszkolnego życia spełniające wewnętrzne, nie wyrażane werbalnie potrzeby przedszkolaka. Dopełniają je zadbane i estetyczne otoczenie, proste i piękne zabawki, a przede wszystkim ukochana osoba wychowawczyni.

Lata szkolne

W drugim siedmioleciu rozwija dziecko siły pamięci i fantazji oraz umiejętność myślenia. Czyni to w oparciu o autorytet nauczyciela, który "wprowadza je w świat", opisując jego piękno, pokazując cuda i tajemnice przyrody, uczy zadziwienia nim i budzi zainteresowanie zjawiskami. Działania pedagogiczne przynoszą najlepsze wyniki i działają dobroczynnie, gdy warunki życia szkolnego są stałe i rytmicznie ukształtowane. Dlatego nauczyciele waldorfscy, zwani nauczycielami klasowymi lub wychowawcami towarzyszą swojej klasie przez wiele lat, z reguły przez cały okres szkoły podstawowej (w Polsce przez 6 lat), ucząc wszystkich podstawowych przedmiotów ogólnokształcących w czasie trwania tak zwanej lekcji głównej.

Lekcja główna obejmuje codziennie dwie pierwsze godziny poranne, w czasie których nauczyciel wychowawca przedstawia i realizuje poszczególne tematy w formie trzy - lub cztero - tygodniowych cykli przedmiotowych. Dzięki temu uczniowie mają możliwość szerokiego poznania i intensywnego zgłębienia omawianego tematu i dość czasu, aby przejść przez kolejne fazy procesu uczenia się, przebiegającego od obserwacji do zrozumienia, od ćwiczenia do opanowania treści.

Nauczyciel dba o artystyczne opracowanie i przedstawienie treści lekcji, by dać dzieciom możliwość przeżycia obrazów, żywych pojęć, barw, dźwięków, zapachów, nastrojów, ich subtelności i odcieni, które podane w sposób zrównoważony rozwijają umiejętności intelektualne, wrażliwość artystyczną oraz kompetencje społeczne.
Po lekcji głównej następują lekcje przedmiotów wymagających ciągłego ćwiczenia, w tym dwóch języków obcych od pierwszej klasy, muzyki, plastyki, prac ręcznych, gimnastyki, eurytmii, religii, godziny ćwiczeń z matematyki i inne, które trwają po 45 minut.

Szkoła waldorfska jest szkołą dwunastoklasową. W Polsce mamy szkołę podstawową i gimnazjum. Plan nauczania uwzględnia rozwój młodego człowieka w okresie od 13/14 roku życia do 18/19 lat. Nauczanie przebiega w caklach, jak poprzednio, ale lekcję główną prowadzą nauczyciele specjaliści od poszczególnych przedmiotów. Treści nauczania podawane w młodszych klasach w sposób obrazowy zostają teraz wprowadzane w nowy pojęciowy i naukowy sposób. Młodzi ludzie szkolą swe myślenie w oparciu o obiektywizm i precyzje nauk przyrodniczych, a wyczucie dla ludzkich losów i związane z tym poczucie odpowiedzialności poprzez intensywne zajmowanie się literaturą rodzimą i obcą oraz historią i geografią. Aby nie zakłócać delikatnego i złożonego procesu rozwojowego, w którym tkwią dzieci w wieku młodzieńczym, unika się zbyt wczesnej specjalizacji. Proponuje się natomiast różnorodne praktyki uzupełniające naukę poszczególnych przedmiotów, stwarzając podstawy wszechstronnego i praktycznego życiowo wykształcenia. W klasie 8 jest to praktyka w gospodarstwie rolnym, w 9 - w leśnictwie, w 10 - geodezji i przemyśle, a w 11- w instytucjach socjalnych.

Na zakończenie szkoły uczniowie opracowują wybrany przez siebie temat i wykonują go pod kierunkiem nauczyciela specjalisty, a na koniec prezentują pracę przed szerokim gremium społeczności szkolnej. Egzamin maturalny zdaje większość uczniów.